Aleksander hrabia Fredro swoją komedią „Zemsta” nie tylko bawi wiele pokoleń Polaków. Przede wszystkim ukazuje nam samych w krzywym zwierciadle, pozwala przyjrzeć się wadom narodowym u ich początków, jakim było szlacheckie warcholstwo. W tym celu hrabia Fredro sięga po szereg motywów literackich.
Spis treści
Motyw waśni
Rejent Milczek i Cześnik Raptusiewicz mieszkają w jednym, podzielonym murem zamku. Powiedzieć o nich, że nie darzą się sympatią, to nie zrozumieć wielkości ich antagonizmu. Szlachcice zdolni są do wyrządzania sobie bezpodstawnych uszczypliwości, tylko w celu pognębienia siebie nawzajem. Ich konflikt jest przejaskrawiony i komiczny. Służy zarazem do ukazania morału całej komedii – zgoda i wzajemna przyjaźń jest siłą budującą, zaś waśń potrafi jedynie budować mury między ludźmi.
Motyw szlachty
Hrabia Fredro portretuje w swojej komedii obraz typowego szlachcica – Sarmaty. Nie jest on jednak pozytywny. Rejent Milczek oraz Cześnik Raptusiewicz reprezentują najgorsze cechy tego, co nasza literatura nazywa warcholstwem. Każdy z nich ma jednak inne elementy warchoła. Rejent to człowiek skupiony na zysku, pozornie pobożny. Cześnik reprezentuje nerwowych swawolników, szybko sięgających po broń pieniaczy. Obaj zaś są kłótliwi ponad wszelką miarę.
Tym samym autor poprzez te dwie postaci krytykuje nasze przywary narodowe.
Motyw miłości
Klara i Wacław kochają się, jednak nie mogą być razem. Na drodze stoi im ciągnący się konflikt dwóch szlachciców – Rejenta i Cześnika. Wacław co prawda chciałby uciec od pieniaczy i wziąć z ukochaną ślub, ta jednak nie zgadza się na takie rozwiązanie. Jako dziewczyna dobrze wychowana, nie chce uciekać od rodziny i ściągać na siebie utraty czci. Dlatego para zmuszona jest lawirować między walczącymi stronami, próbując doprowadzić do szczęśliwego końca. Jak wiemy, ten następuje w wyniku tytułowej zemsty.
Motyw ślubu
Marzeniem Wacław i Klary jest wzięcie ślubu. Ich opiekunowie nigdy się jednak na niego nie zgodzą. Tymczasem Rejent obmyśla dla swojego syna inną wybrankę – Podstolinę. Ta niemłoda już wdówka miała być dobrą partią ze względu na majątek. Przy okazji okazuje się „znajomą” Wacława sprzed jego w związku z Klarą. Sprawę komplikuje dodatkowo fakt, że Podstolina do niedawna zaręczona była z Cześnikiem Raptusiewiczem. Zaręczyny zerwała zaś momentalnie, wiedziona dawnym afektem do Wacława. Raptusiewicz, który również bardzo chciał się ożenić, poczyna to sobie za wielki afekt.
Ostatecznie w wyniku jego zemsty Klara i Wacław zostają małżeństwem.
Motyw intrygi
Komedia bardzo często oparta jest motyw intrygi. W tym wypadku jest podobnie. Wacław i Klara rozmyślają, jak doprowadzić do swojego ślubu mimo niezgody panującej między Rejentem a Cześnikiem. Korzystając z okazji, młodzieniec daje się pojmać ludziom wroga ojca, by przekonać go do własnej osoby. Tymczasem Raptusiewicz wysyła Papkina, by przekonał Podstolinę do wzięcia z nim ślubu. Milczek chce zaś zeswatać dla pieniędzy wdowę z własnym synem, co dodatkowo ubodłoby jego wroga. W odpowiedzi Cześnik „zmusza” Wacława do ślubu z Klarą. Tym samym marzenie młodych zostaje spełnione poprzez zbieg okoliczności w zagmatwanej intrydze.
Motyw zemsty
Tytułowa zemsta łączy się z motywem intrygi. Cześnik Raptusiewicz i Rejent Milczek pałają do siebie niechęcią. Z tego powodu wyrządzają sobie różne uszczypliwości, od ataku na własne sługi, po wyzwaniu na pojedynek. Dochodzi do tego, że Milczek „uprowadza” narzeczoną Raptusiewicza – Podstolinę. Wściekły szlachcic obmyśla plan perfidnej zemsty na swoim wrogu – każe się jego synowi ożenić z własną bratanicą. To, że taka „zemsta” ostatecznie służy Wacławowi i Klarze, a majątek, na którym zależało Rejentowi, okazuje się własnością niezaplanowanej synowej, ośmiesza samą ideę.
